In de bundel Op het eerste gezicht. Het veronderstelde verband tussen uiterlijk en innerlijk (Lannoo 2014), een tentoonstellingscatalogus van Teylers Museum, schreef Jaap Cohen het artikel ‘In de schaduw van Lombroso. Het antropologische en psychologische onderzoek naar Portugese Joden tijdens Wereldoorlog II’ (p. 85-99).

Waar komen onze vooroordelen en stereotypen vandaan? Hoe kan het dat we al binnen een fractie van een seconde een eerste oordeel over iemand paraat hebben? De vorm van gezicht en schedel is al eeuwenlang onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Fysiognomen bestudeerden gelaatsuitdrukkingen en zagen een verband tussen uiterlijk en innerlijk. Deze veronderstelling gaf eind 18de eeuw voeding aan het classificeren van rassen en volken volgens hun beschavingsniveau.

In de tweede helft van de 19de eeuw gaf Darwins evolutieleer een sterke impuls aan dit multidisciplinaire onderzoek. Dankzij de opkomst van fotografie en massamedia bereikten de resultaten een miljoenenpubliek.

Hoewel veel theorieën in wetenschappelijk opzicht snel achterhaald waren, nestelden ze zich diep in de westerse cultuur. Tot op heden manifesteren ze zich als bewuste of onbewuste vooroordelen en stereotypen over ‘anderen’. Bijna niemand weet nog waar ze vandaan komen en waarop ze zijn gebaseerd. De archieven zijn gesloten, de banden met het beladen verleden verbroken.

De tentoonstelling Op het eerste gezicht zet de deur op een kier. In deze verdiepende publicatie plaatst een aantal auteurs vanuit verschillende perspectieven het meten, fotograferen en classificeren van de mens in zijn historische en wetenschappelijke context. Het resultaat is even fascinerend als confronterend.